خیار غبن در معامله و شرایط و ویژگی های آن

خیار واژه ای عربی می باشد که به معنای اختیار داشتن است.عقود در یک تقسیم بندی  یا لازم هستند و یا جایز،عقود جایز را می توان هر زمان برهم زد اما در خصوص عقود لازم وضع اینگونه نمی باشد و برای برهم زد نیاز به اقاله یا فسخ از طریق خیارات نیاز هست.خیار غبن یکی از عنوان خیارات مصرح در قانون مدنی می باشد که به طرف مغبون این اجازه را می دهد که معامله را فسخ کند.افراد در معاملات خود در بنگاه های املاک و دفاتر اسناد ممکن است این خیار را ساقط نمایند و یا اینکه فقط به اسقاط کافه خیارات بسنده کنند و خیار غبن فاحش را برای خود محفوظ بدارند.در این مقاله در خصوص خیار غبن ،ویژگی های این خیار ،شرایط و طریقه اعمال آن خواهیم پرداخت.

خیار غبن چیست؟

خیار به معنای اختیار داشتن می باشد و براساس این اختیار می توان عقد لازم را فسخ کرد .غبن نیز به معنای فریب دادن و گول زدن می باشد.وقتی در معاملات از غبن صحبت می کنیم به این معنا است که یکی از طرفین معامله فریب خورده است و از طریق این فریب دچار ضرر و زیان شده است بنابراین برای جبران این ضرر اختیار فسخ معامله با او می باشد. در غبن ،غابن مال را به قیمت فراتر از ارزش واقعی به مغبون می فروشد.
براساس ماده ۴۱۶ قانون مدنی : هر یک از متعاملین که در معامله غبن فاحش داشته باشد بعد از علم به غبن می تواند معامله را فسخ کند.
غبن به معنای ضرر و زیان می باشد و فردی را  که زیان دیده است را مغبون و طرف مقابل را غابن می نامند.

انواع خیار غبن در معامله

غبن در معامله ممکن است جزئی باشد و یا فاحش و یا افحش .در غبن جزئی مغبون ضرر قابل توجهی نکرده است و می توان از آن چشم گوشی کرد اما در غبن فاحش ارزش مورد معامه خیل پایین تر از ارزش واقعی آن می باشد برای همین نمی توان به راحتی از کنار ان گذشت و ضرر و زیانی که به مغبون وارد می شود را نادیده گرفت.
براساس ماده ۴۱۷ اصلاحی قانون مدنی  : غبن در صورتی فاحش است که عرفاً قابل مسامحه نباشد. نظر به اینکه اصل بر لزوم قرار داد است مدعی  غبن باید فاحش بودن آن را ثابت کند و در صورت بروز اختلاف قضات، با بررسی جمیع جوانب و وضعیت مالی طرفین قرارداد و شرایط انعقاد معامله و … تشخیص می دهند که غبن فاحش است یا خیر. که در همین رابطه ماده ۴۱۹ قانون مدنی بیان می دارد: در تعیین مقدار غبن شرایط معامله نیز باید منظور گردد.
اما غبن افحش فراتر از غبن فاحش می باشد و تفاوت قیمت با ارزش واقعی مورد معامله چندین برابر می باشد.غبن فاحش و افحش بسیار دارای اهمیت می باشد به نحوی که با اسقاط کافه خیارات ،این دو به قوت خود باقی هستند مگر اینکه به صورت مصرح این خیار ساقط شود.

ویژگی های خیار غبن

خیار غبن دارای ویژگی هایی می باشد که در ادامه به آنها می پردازیم:

• خیار غبن فقط مختص بایع یا فقط مختص به مشتری نمی باشد و هریک از طرفین که در معامله مغبون بشوند می توانند با استناد به این خیار معامله را برهم بزنند.
• خیار غبن برخلاف خیار مجلس،خیار حیوان و خبار تاخیر ثمن که مختص عقد بیع می باشند ،فقط اختصاص به عقد بیع ندارد و در سایر عقود نیز می توان به استناد خیار غبن معامله را فسخ نمود.
• خیار غبن در عقود رایگان اثری ندارد زیرا این عقود غیر معوض بوده و اساس این عقود بر مسامحه است.
• در صورتی خیار غبن قابل اعمال می باشد که ضرر عرفا قابل چشم پوشی نباشد با توجه به ماده 417 قانون مدنی به غبنی که عرفا قابل نادیده گرفتن نباشد، غبن فاحش گفته می‌شود. لازم به ذکر است که غبن فاحش باید به گونه‌ای باشد که ضرر و زیان فاحش یکی از طرفین معامله را به دنبال داشته باشد. در چنین شرایطی طرف معامله متضرر خیار غبن خواهد داشت.
• خیار غبن خیار طرفینی می باشد و ممکن است در معامله هردو طرف قرارداد مغبون شده باشند بنابراین هردو آنها اختیار فسخ معامله را دارند.

شرایط  اعمال خیار غبن

خیارات ممکن است فوری باشند یا غیرفوری،خیارغبن از جمله خیاراتی می باشد که پس از اینکه صاحب حق خیار به آن علم پیدا کرد باید فورا نسبت به اعمال خیار اقدام کند وگرنه در صورت تاخیر در اجرای خیار ،حق او برای برهم زدن معامله ساقط خواهد شد.
بر اساس ماده ۴۲۰ قانون مدنی خیار غبن، یک خیار فوری محسوب می‌شود و باید پس از مطلع شدن از آن به سرعت آن را اجرا کرد. اما سوال اینجاست که شرایط خیار غبن چیست و تا چه زمانی باید اجرا شود؟
مغبون باید بعد از آگاهی از غبن، ظرف مدت معقولی که از نظر عرف مغایر با فوریت نباشد اقدام به اعمال خیار کند، ‌گذر زمان با آگاهی از غبن موجب سقوط آن می‌شود.
نکته:اگر مغبون قبل از انجام معامله از قبل مطلع باشد و با آگاهی از غبن به معامله سوق پیدا کند ،ادعای غبن از طرف او بعد از انجام معامله قابل قبول نمی باشد.
نکته:اگر مغبون هنگام معامله از قیمت مورد معامله اطلاع داشته باشد و با آگاهی از قیمت آن اقدام به معامله کند، اختیار فسخ معامله را نخواهد داشت.
بنابراین اثبات  خیار به سبب غبن، منوط به تحقق دو شرط می باشد:

1. جهل مغبون به قیمت واقعی در زمان عقد:بنابراین اگر مغبون در زمان عقد یا قبل از انجام عقد آگاه به قیمت وافعی باشد و با آگاهی تن به چنین معامله بدهد اختیار فسخ را نخواهد داشت.
2. غبن فاحش یا افحش :بنابراین اگر غبن مغبون ناچیز بوده و قابل چشم پوشی باشد نمی تواند از خیار غبن استفاده کند.

طریقه اعمال خیار غبن در قراردادها

مغبون شدن و فریب خوردن مختص عقود معوض و مغابنه ای می باشد.در  عقود غیرمعوض و رایگان که برمبنای مسامحه می باشند خیارغبن جاری نمی شود.به همین منظور در معاملات معوض در صورت وجود نابرابری و عدم تعادل ارزش معاوضه، برای جبران آثار ناشی از نبود تعادل بین عوضین، به متضرر اختیار داده شده است که معامله را فسخ کند و  یا به همان نحو آن را قبول کند. قانون مدنی در  مواد 416 تا 421 به  خیار غبن پرداخته است و به مغبون حق انتخاب در فسخ یا قبول معامله با رد مابه التفاوت را داده است.
کسی در معامله متحمل ضرری شده باشد اعم از اینکه فروشنده باشد یا خریدار،برای جبران ضرری که بر او وارد شده است می تواند با اعمال خیار معامله را فسخ کند به همین منظور فرد مغبون با ارسال اظهارنامه به طرف مقابل خواستار برگرداندن وجه یا مال پرداختی خود می شود اگر ارسال اظهارنامه ثمره ای در اعاده به وضع سابق را حاصل نکرد مغبون می بایست دادخواسنی مبنبی بر فسخ معامله و بازگشت ثمن یا مثمن را تنظیم کند و از طریق سامانه ثنا به ثبت برساند و پس از ثبت در سامانه دادخواست خود را به همراه مدارک و مستندات جهت پیگیری قضایی به دفتر دادگاه ارائه دهد..

تفاوت خیار غبن و خیار تدلیس

خیار غبن مربوط به مغبونی است که بدون آگاهی از  ارزش واقعی  مورد معامله در  قیمت دچار ضرر  و زیان شده است و به همین منظور برای جبران ضرر قانونگذار به او اختیار فسخ را داده است. اما خیار تدلیس ، مربوط به حالتی است که طرف معامله  عیب مورد معامله را پنهان کندیا صفت و کمالی  فراتر از حد واقعی را ذکر کندو مبیع را بهتر از حالت واقعی نشان بدهد در این حالت برای طرف مقابل که از این ظاهرنمایی متحمل ضرر شده است اختیار فسخ وجود دارد.
به زبان ساده تفاوت خیار غبن و خیار تدلیس در نوع آن است، خیار غبن ضرر در معامله را شامل می شود و خیار تدلیس مربوط به عیب های پوشانده شدۀ مال است.
نکته:خیار غبن و خیار تدلیس هردو خیار فوری می باشند و پس از علم به آنها باید فورا اعمال شوند وگرنه حق دارنده آنها ساقط می شود.

تفاوت خیار غبن فاحش و افحش

غبن یا فاحش است یا افحش و مراد ضرری است که از نظر عرف قابل پذیرش و مسامحه چشم پوشی نباشد و  معمولا توسط کارشناسان رسمی دادگستری قابل تشخیص است.بنابراین غبن ناچیز و جزئی سبب اعمال خیار فسخ نیست.خیار غبن فاحش و افحش باهم متفاوت می باشند و تفاوت آنها در درجه ضرر و تفاوت قیمت و ارزش می باشد به این معنا که در غبن افحش تفاوت ارزش و قیمت چندبرابر بیشتر از غبن فاحش می باشد.در غبن افحش ضرر به حدی است که هر فرد عاقلی اگر متوجه آن باشد تن به معامله نخواهد داد.

اسقاط حق خیار غبن

خیار غبن حقی است که به محض فریب و غبن به مغبون داده می شود و این حق با دادن مابه التفاوت از سوی غابن زائل نمی شود مگر اینکه مغبون به این پرداخت راضی باشد و آن را قبول کند.
براساس ماده ۴۲۱ قانون مدنی، اگر شخصی که طرف معاملۀ خود را متضرر کرده است،‌ تفاوت قیمت را به شخص متضرر بدهد، خیار غبن از بین نمی‌رود.
لازم به ذکر است که اسقاط کافه خیارات باعث زائل و ساقط شدن خیار فسخ نمی شود مگر اینکه اسقاط خیار غبن فاحض یا افحش تصریح گردد.

فوریت در خیار غبن

فوریت یعنی در  اولین فرصت  ممکن و در زمانی که انسان عرفا در آن شرایط کاری را فوری انجام می دهد  بنابراین فوریت در اعمال خیار مبنایی عرفی دارد. خیار هم  حقی است که به یکی یا هر دو طرف معامله داده می شود تا بتواند قراردادی که به واسطه آن متحمل ضرر شده است  را فسخ کند . فوریت اعمال خیارات یعنی اینکه هر کدام از طرفین قرارداد که حق اعمال خیار را دارد ، به محض اطلاع از شرایط باید اقدام به استفاده از حق خود کند.
برساس ماده 416 قانون مدنی :کسی که فریب خورده است بعد از علم به غبن می تواند معامله را فسخ کند . هم چنین در ماده 420 آمده است که فرد فریب خورده باید فورا بعد از اینکه متوجه فریب شد اقدام  به اعمال خیارکند . بنابراین کسی که در معامله ای فریب بخورد باید بلافاصله  بعد از اینکه متوجه این موضوع شد فورا اقدام کند و اگر این کار را به تعویق بیاندازد ، دیگر حق فسخ معامله را برمبنای خیار نخواهد داشت . در اصطلاح حقوقی زمان اعمال خیار غبن بعد از علم به غبن ، فوری است .

به چه افرادی مغبون و مغبون کننده گفته می شود؟

به کسی  که در  معامله به خاطر وجود غبن و فریب طرف معامله  متحمل ضرر و زیان  می شود، مغبون گفته می‌شود. در مقابل به کسی سبب ایجاد ضرر به طرف مقابل می شود و حیله و فریب به کار می برد که ارزش واقعی معامله را پنهان کند و به دروغ ارزشی فراتر را نشان می دهد غابن یا مغبون کننده گفته می‌شود.

آیا خیاز غبن در صلح هم جاری است؟

براساس قانون مدنی صلح بر دو قسم می باشد یا صلح در مقام تنازع می باشد یا صلح در مقام معاملات.صلحی که در مقام رفع تنازع می باشد و اساس آن سازش است باتوجه به اینکه مسامحه ای می باشد خیار غبن در آن راه ندارد اما صلح در مقام معاملات و صلح در مقام بیع درست است که بیع به معنای واقعی نمی باشد و احکام اختصاصی بیع را ندارد اما این به معنای این نیست که در این نوع صلح خیار غبن راه نداشته باشد زیرا چنین صلحی مغابنه ای می باشد.

آیا در عبارت اسقاط کافه خیارات باعث اسقاط خیار غبن است؟

اسقاط  به معنای ساقط کردن و کافه خیارات به معنای تمام  می باشد و اسقاط کافه خیارات به معنای ساقط کردن تمام خیارات می باشدبا اسقاط کافه خیارات خیارغبن فاحش ساقط نمی شود مگر اینکه به صورت مصرح چنین خیاری ساقط شود  در این حالت بعد از اسقاط کافه خیارت عبارت ولو بن فاحش می آید.اسقاط غبن فاحش به معنای غبن واضح و آشکار و غیر قابل چشم پوشی می باشد.، پذیرش این جمله در قراردادها گاهی موجبات ضرر و زیان را برای افراد فراهم می آورد. با پذیرش اسقاط کافه خیارات ولو خیار غبن هرچند فاحش یعنی شما می پذیرید حتی اگر به صورت واضح و آشکار و مسلم در این قرارداد ضرر کردم باز هم حق فسخ معامله را ندارم. از این رو بهتر است بدانید که این جمله، کاملا به ضرر خریدار است و باید در پذیرش آن احتیاط کرد.
در کنار لغت فاحش که به معنای مسلم، آشکار و زیاد است، لغت افحش نیز وجود دارد که به معنای آشکارتر، واضح تر، زیادتر است. گاهی ما در قرارداد خیار غبن فاحش را ساقط می کنیم اما چنانچه خسارت بسیار زیاد یا به عبارتی افحش باشد در صورت اثبات، حق برهم ردن معامله را خواهیم داشت اما گاهی در عقود جمله "بالاسقاط کافه خیارات ولو خیار غبن فاحشا کان او افحش" نیز قید می شود و این بدین معناست که فرد با پذیرش آن می پذیرد حتی اگر خسارت چندین برابر حد معمول بود هم باز نتواند اقدام به فسخ یکجانبه قراداد نماید.
بنابراین بهتر است قبل از امضای قرارداد در خصوص مندرجات قراداد آگاهی لازم را پیدا کنید و بی گدار به آب نزنید زیرا عواقب جبران ناپذیری برای شما خواهد داشت.

آیا با پرداخت تفاوت قیمت خیار غبن ساقط می شود؟

فردی که غابن معامله می باشد ممکن است به مغبون مراجعه کند و تفاوت قیمت را به او بپردازد تا مغبون از حق خودش بگذردو معامله را فسخ نکند،سوال این است که در این صورت مغبون مکلف به قبول تفاوت قیمت می باشد و باید تفاوت قیمت را قبول کند و دیگر اختیار فسخ خود را از دست بدهد؟یا اینکه چنین حقی برای مغبون همچنان پابرجاست؟
درست است که با دادن تفاوت قیمت از سوی غابن دیگر ضرری وجود ندارد اما باید دانست که این حق فسخ برای مغبون با غبن به وجود می آید و دادن تفاوت قیمت سبب اسقاط حق خیار نخواهد شد مگر اینکه مغبون تفاوت قیمت را بپذیرد و به نحو ارادی از خیار خود عدول کند.
براساس ماده421 قانون مدنی :اگرکسی که طرف خودرامغبون کرده است تفاوت قیمت رابدهد خیارغبن ساقط نمی شودمگراینکه مغبون به اخذ تفاوت قیمت راضی گردد .

برای جبران خسارات خود پس از فریب در عقد قرارداد خیار غبن چه باید کرد؟

در صورتی که فردی به واسطه غبن طرف معامله دچار ضرر و زیان شود می بایست پس از اینکه از این امر مطلع شد فورا نسبت به اعمال خیار فسخ اقدام نماید به همین منظور می بایست با راسال اظهارنامه به طرف مقابل از او بخواهد که ثمن یا مثمن را به او تحویل بدهد اگر طرف مقابل با ارسال اظهارنامه نسبت به اعاده به حالت سابق اقدام نکرد مغبون می بایست با تنظیم دادخواست و ثبت آن در سامانه ثنا طرح دعوی تحت عنوان فسخ قرارداد به استناد غبن و استرداد ثمن معامله یا مثمن بنماید.
سخن پایانی
خیارغبن یکی از انواع خیارات مصرح در قانون مدنی می باشد این خیار مختص عقذ بیع نمی باشد و در تمامی معاملاتی که غیرمسامحه ای و معوض می باشند راه دارد.خیار غبن از جمله خیارات فوری می باشد به این معنا که مغبون بلافاصله پس از اطلاع می بایست نسبت به فسخ اقدام نماید وگرنه خیار او ساقط خواهد شد و نمی تواند معامله را فسخ کند.